Yetenek, Beceri, Yetkinlik, Yeterlilik kavramlarına genel bakış
Konuyla ilgili yazında bu kavramlar kimileyin birbirine geçmektedir. Kısaca tanımlayalım, ayrıntılar için bkz. Nuray Turan, Çalışma Yaşamında Yetenek, Beceri, Yetkinlik, Yeterlilik, Nobel Yayınları, 2015.
Yetenek (Talent): İnsanlarda doğuştan var olan belirli düzeydeki gizilgücün toplumsallaşma süreçlerinde (aile-okul-işyeri) eğitim-geliştirme ile açığa çıkarılması, açığa çıkarılabilen potansiyelde kişinin güçlü yönlerinin ayrımsanması ve kişinin ayrımsamasının sağlanmasıyla oluşan, belirli durumlarda / işlerde kullanılabilen üstün başarım sergileyerek yetkinliğe dönüşümü ile geliştirilerek yeterli düzeye getirilebilen bir olgudur.
Beceri (Skill): Kişinin güdülenme ve aidiyet duygusu (işi / görevi benimseme) sonucunda öğrendiği ve kazandığı bilginin uygulanabilmesidir.
Yetkinlik (Competency): Kişilik özellikleri, bilgi, beceri, başarım, davranış toplamının etkinliğidir.
Yeterlilik (Proficiency): Beceri, uzmanlık, iye olunan gerekli niteliklerin kanıtlanmış sonucudur.
Yukarıdaki kavram sıralaması sıraerkil niteliktedir. Başka bir ifadeyle, ‘beceri, yetkinlik ve yeterlilik kavramlarının hepsinin tabanında yatan olgu yetenektir. Yetkinlik beceriyi de kapsar; yeterlilik de hem yetkinlik hem beceriyi kapsar.
Geleceğe doğru bakış
WEF İşlerin Geleceği Raporu
Dünya Ekonomik Forumu (WEF) dünyanın önde gelen şirketlerindeki insan kaynakları yöneticileriyle görüşerek yaptığı araştırma sonucunda 2020’de bireylerin iş yaşamında sahip olması gereken nitelikler bağlamında 10 temel yetkinlik belirlediler ‘İşlerin Geleceği’ adlı raporda. Bunlara kısaca bakalım:
Karmaşık sorun çözme yetkinliği / Eleştirel düşünme yetkinliği / Yaratıcılık yetkinliği / İnsan yönetimi yetkinliği / Eşgüdüm yetkinliği / Duygusal zekâ yetkinliği / Yargı ve karar verme yetkinliği / Hizmet odaklılık yetkinliği / Müzakere yetkinliği / Bilişsel esneklik.
Diğerleri de önemli ama sonuncusu çok ilginç! Bilişsel esneklik zihinsel jimnastik eğitmeni olabilmek yetkinliği olarak tanımlanıyor. Beyninizi bir jimnastik salonu zemini gibi düşünün, jimnastik araç gereçlerini de yaratıcı beyin, matematiksel beyin, eleştirel beyin vb. olarak düşünün. Bilişsel esneklik farklı düşünme sistemleri arasında ne ölçüde hızlı ve kolay değişim yapabildiğinizin tanımıdır aslında. Bu bağlamda, yeni kalıplar, düşünceler arasında benzersiz birleştirmeler yapabilmeniz önemlidir. Bu yetkinlik tartışmalarında ‘çevik akıl’a sahip olma kavramı gündeme gelmiştir. Peki bilişsel kaslarımızı nasıl esnetebiliriz? Özellikle yeni şeyler öğrenerek ve düşünmenin yeni yollarını öğrenerek! Yaratıcı bir tip değilseniz, bunun için bir şeyler yapabilirsiniz; bir müzik gereci çalmayı öğrenebilir, bir dans öğrenebilir, yaygın veya örgün öğretimde bir sanat eğitimi sınıfına katılabilirsiniz. Eğer yaratıcı ruhu yakaladıysanız, ama kimi kavramlar sizin için yabancı geliyorsa bu konularda kitap ve dergileri okumalısınız! İlgi alanlarınızı genişletin, rahat ettiğiniz alanın sınırlarını zorlayarak okumayı gerçekleştirin, görüşleri sizin dünya görüşlerinizi zorlayan kişileri yaşamınıza katmaya çalışın.
Bu arada hemen belirtelim, bilişsel esneklik ile mutluluk arasında bir ilişki olup olmadığı sınandığında pozitif bir ilişki gözüküyormuş. (Ayrıntılı bilgi için internetten Esra Azıcı ve Fatma Ebru İkiz’in ortak makalelerine bakılabilir). Bilişsel esneklik ölçekleri de var, örnekse meraklısı için bkz. Martin, M. M., & Rubin, R. B. (1995), ‘A new measure of cognitive flexibility’, Psychological Reports, 76, 623-626.
Yukarıdaki tüm yetkinliklerin önem kazanmasına yol açan etkenlerin ya da diğer deyişle dinamiklerin neler olduğu da raporda şöyle belirtilmiş.
A. Nüfusbilimsel ve sosyo-ekonomik olanlar (etkili olma önem sırasına göre):
İşin değişen yapısı ve esnek iş
Gelişen ülkelerdeki büyüyen orta sınıf
İklim değişikliği ve doğal kaynaklar
Eopolitik dalgalılık
Tüketici aktöresi (ahlâkı) ve gizlilik sorunu
Uzun yaşam ve yaşlanan toplumlar
Gelişen ülkelerdeki genç nüfusun artışı
Kadınların ekonomik olarak güçlenmeleri
Hızlı kentleşme.
B. Teknolojik olanlar (etkili olma önem sırasına göre):
Mobil internet ve bulut teknolojisi
İşlem yapma gücü ve büyük veri
Yeni enerji teknolojileri ve malzemeleri
Şeylerin interneti
Paylaşım ekonomisi ve kitle kaynak (crowdsourcing)
Robotbilimi ve sürücüsüz ulaşım
Yapay zekâ
İleri yapın (imalât) ve 3 boyutlu baskı
İleri malzeme ve biyoteknoloji.
Bu dinamiklerin kimilerinin etkileri zaten 2015’ten önce hissedilmeye başlanmışken (A öbeğindeki 1, 3, 4, 7, 9, ve B öbeğindeki 1, 5); kimilerinin etkileri 2015-2017 döneminde hissedilecek etkiler olarak sayılıyor (A öbeğindeki 5, 6, 8 ve B öbeğindeki 3, 4, 8). Diğer dinamiklerin etkilerinin de 2018-2020 arasında görüleceği belirtiliyor (B öbeğindeki 6, 7, 9).
2017 Küresel İnsan Sermayesi Raporu (Deloitte)
Deloitte adlı kuruluşun 140 ülkede 10.400 profesyonel ile görüşerek hazırladığı 2017 Küresel İnsan Sermayesi adlı raporda 10 küresel insan sermayesi eğilimi sıralamasında üçüncülüğü ‘yetenek kazanmak’ almış. İşler ve beceriler değiştikçe yetenek konusunda doğru kişiyi bulmak ve işe almak sorunu önem kazanıyor.
Dünyada yetenek konusundaki durum için Lozan’da yerleşik IMD-WCC (Yönetim Geliştirme Enstitüsü – Dünya Rekabet Merkezi) tarafından hazırlanan Dünya Yetenek Derecelendirmesi (World Talent Ranking) Raporu’na bakalım. Raporda ülkelerin sürdürülebilir değer yaratabilmek için yeteneği geliştirebilme, çekebilme ve elde tutabilme nitelikleri değerlendiriliyor. Hem uluslararası ve ulusal verilerin, hem de bilirkişilerden oluşan danışmanların görüşlerinin değerlendirildiği çalışmaya Türkiye’den TÜSİAD destek vermiş.
Rapordaki üç ana başlıkta 30 değişken;
1. Yatırım ve geliştirme unsuru
Kamu eğitim harcamaları toplamı
Eğitimde öğrenci başına kamu harcaması
Öğrenci - öğretmen oranı (ilk eğitim)
Öğrenci – öğretmen oranı (orta eğitim) /
Çıraklık
İşçi eğitimi
Kadın iş gücü
Sağlık alt yapısı.
2. Çekicilik unsuru
Yaşama maliyeti
Çekebilme ve elde tutabilme
İşçi güdülenmesi
Beyin göçü
Yaşam kalitesi
Yabancı ehliyetli kişiler
Hizmet profesyonellerinde ücret olanakları
Yönetimin ücret olanakları
Bireysel gelir vergisi (etkili=efektif) oranı
Kişisel güvenlik ve özel mülkiyet hakları.
3. Hazıroluş unsuru
İşgücü büyümesi
Yetkin işgücü
Finansal beceriler
Uluslararası deneyim
Yeterliliği olan kıdemli yöneticiler
Eğitim sistemi
Okullardaki bilimler
Üniversite eğitimi
Yönetim eğitimi
Dil becerileri
Öğrencilerin ülkeye doğru hareketlilikleri
Eğitimsel değerlendirme-PISA
Küresel görünüm
2017 Raporu’nda ön plana çıkan üç şey, ilköğretimden yükseköğretime dek eğitim sistemi, mesleki yaşam boyunca gelişim için olanaklar ve üstün bir yaşam kalitesi olmuş.
Sonuçlara bölgesel olarak bakıldığında en iyiler Batı Avrupa, sonra Kuzey Amerika. Ardından Doğu, Batı ve Güney Asya bölgeleri geliyor. Çin, Güney Kore, Japonya gibi ülkelerde yetenek rekabetinin üç boyutunda da dengeli bir gelişmenin olduğu belirtilmiş. Sonra Doğu Avrupa, Eski Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri-Merkezi Asya derken en sonda da Latin Amerika geliyor.
Derecelendirme çizelgesinin başında (yatırım ve geliştirme unsurunda 5. sırada gelse de) toplamdaki başarısı nedeniyle İsviçre var. İkinci Danimarka (yatırım ve geliştirme unsurunda 1. sırada). Ardından gelen ülkeler ise, Belçika (3), Avusturya (4), Finlandiya (5). Dünyanın en iyi eğitim sistemlerinden birine sahip Finlandiya eğitim değişkeninde ikinci sırada. Atatürk’ün sevdiği ve okutulmasını istediği kitaplardan olan Ak Zambaklar Ülkesinde adlı kitabı okumadıysanız, hemen okuyun. En düşük dereceli ülkeler ise Bulgaristan, Ukrayna, Hırvatistan, Romanya, Moğolistan ve sonuncu sırada Venezuela. BRICS ülkeleri içinde Çin 2 sıra yükselerek 40. olurken, Hindistan da 3 sıra yükselerek 51. olmuş.
Türkiye’nin derecesi
Batı Asya öbeğinde ele alınan Türkiye 7 sıra birden düşerek 63 ülke içinde 53. olmuş maşallah! 2013 yılında 42. sıradaymışız giderek düşü(rü)yoruz. Özellikle çekicilik ve hazıroluş başlıklarında düşüş daha hızlı! ‘Hayır’lara vesile olur inşallah! Birinci İsviçre’nin puanı 100 kabul edildiğinde ülkemizin puanı 41,40 olabilmiş ancak.
Herkesin görev başına yönelmesi gerekiyor. Devlete eğitim sistemi, sağlık sistemi iyileştirmeleri vb. görevler; şirket sahipleri ve yöneticilerine ücret ve diğer hakların iyileştirilmesi vb. görevler; bireylere kendilerine insan sermayesi yatırımları yapmak vb. görevler.
Eğitim dizgemiz ve öneriler
Eğitim dizgemizde eksik olduğu belirtilen ve kişisel bilgi ve deneyimlerimizle katıldığımız görüşlere göre eksik olan ve geliştirilmesini önerebileceğimiz kimi hususlar şunlar:
Bütünsel bakış: Eğitim sürecinde yüklenilen bilgi, beceri ve deneyimler mutlaka sürdürülebilirliği esas almalı, eşdeyişle hem ekonomik, hem toplumsal hem de ekolojik boyutlarda değer yaratmaya; (hız aptallığına değil) yavaş ve (tüketim budalalığına değil) yetinmeci yaşama odaklı olmalı.
Öğrencinin çoklu zekâ kuramına göre eğitimi: Öğrencinin her zeka boyutunda çok yönlü gelişmesi desteklenirken, uğraş seçiminde daha iyi olduğu boyutla ilişkili olarak yönlenmesi sağlanmalı. Ülkenin insangücü gereksinimindeki nicelik ve niteliğe uygun eğitim planlanmalı.
Öğrencinin özne olması: Öğrenciler edilgen (öğretilen) konumdan etken (öğrenen) konuma geçirilerek sorgulama-algılama-kavrama ile yapabilme özelliklerini birlikte geliştirmesi. Bunun için ders öncesi hazırlık, ders süresince çalışmalar, ders sonrası çalışmalar biçiminde üç aşamalı öğrenme gereklidir. Dijitalleşme olanaklarından yararlanmada abartıya kaçılmamalı; eğlenceyi eğitimi taşıyıcı vektör haline getirmeli; öğrenen sınıf ya da okul mantığını yaşama geçirmeli.
Kuram – kılgı birlikteliği: Öğrenme sürecinde kuramsal ve uygulama ayrımı kaldırılıp, gelişimin kuram ve kılgı içiçeliği ile sağlanmasına odaklanılmalı. Mekanik sorun çözme düzeyinden tasarım ile sorun çözme aşamasına geçmek için farklı ve yaratıcı düşünme özellikleri kazandırılmalı.
Başarım ölçümü: Öğrencinin başarım ölçümü bilgi testi sınav seanslarıyla yapılmamalı; proje temelli, takım çalışmasına dayalı, gerçek yaşamdan örneklerle bilgiyi beceriye dönüştürme esaslı tasarım temelli sorun çözmeye yönelinmeli.
Sonsöz
Herkes göreve! Devleti eğitim sistemi, kültürel sermaye iyileştirmeleri vb. görevler; şirket sahipleri ve yöneticilerini entelektüel sermayenin iyileştirilmesi vb. görevler; bireyleri de kendilerine insan sermayesi yatırımları yapmak vb. görevler bekliyor!
Yazımızı iki atasözü ile bitirelim : Yetenekli bir insanın arkasında her zaman başka yetenekli insanlar vardır (Çin atasözü). / Becerisiz yetenek, vahasız bir çöle benzer (Arap atasözü).
Prof.Dr. İ. Melih Baş
Kıdemli Danışman
İşletme - Finans
Her hakkı mahfuzdur. İzinsiz hiç bir şekilde kopyalanamaz ve yazarın ismi zikredilmeden alıntılanamaz.
6 Haziran 2018